از روان شناسی ترس چه می دانید؟ - وبلاگ ارم گفتگو

به گزارش وبلاگ ارم گفتگو، مثلا بعضی آنالیز های موردی نشان داده اند که آسیب به آمیگدال فقدان ترس را به دنبال دارد. گفتنی است که آمیگدال بخشی از مغز است که نقش مهمی در تجربه ترس در انسان برعهده دارد.

حسین ناصری| سال 98 در حالی رو به خاتمه است که از ابتدای سال، به علت وقوع انواع و اقسام بلایای طبیعی و غیرطبیعی، کم و بیش همه افراد جامعه تحت تأثیر فضای ترس، نگرانی، استرس و اضطراب قرار گرفتند. با وجود در دسترس نبودن ارزیابی های روان شناختی، دور از انتظار نیست که نرخ اختلالات روان شناختی در این سال افزایش یافته باشد.

البته آن دسته از افرادی که از سواد سلامت روان بالاتری برخوردار هستند، احتمالا توانسته اند با آسیب کمتری این سال را به خاتمه برسانند. بر این اساس، در دو مقاله سعی می شود کلیات کاربردی ترس و دیگر مفاهیم وابسته به آن ارائه شود.

طبق تعریف، ترس واکنش طبیعی به موقعیت های خطرناک است. ترس دو جزء جسمانی و روان شناختی دارد؛ جزء جسمانی که متشکل از مجموعه ای از واکنش های بدنی به عامل ترس است، شامل انقباض عضلانی، افزایش ضربان قلب، تنفس و ترشح هورمون آدرنالین از غدد فوق کلیوی می شود.

این مجموعه از واکنش ها که به پاسخ جنگ یا گریز معروف است، با افزایش هوشیاری، فرد را آماده مقابله با عامل تهدیدنماینده یا فرار از آن می نماید. با وجود مشترک بودن واکنش های جسمانی، پاسخ هیجانی در افراد مختلف متفاوت است؛ دسته ای از افراد حس خوبی از ترشح آدرنالین دارند؛ به این علت است که آنان جذب ورزش های پرهیجانی نظیر پرش از ارتفاع، دوچرخه سواری دانهیل یا صخره نوردی های سولو می شوند تا حس ناشی از هجوم آدرنالین را تجربه نمایند.

برعکس، دسته ای دیگر از افراد، نسبت به ترس و علائم ناشی از آن، واکنش منفی داشته و در نتیجه از موقعیت های خطرناک اجتناب می نمایند. به این ترتیب، ترس در بعضی از افراد مثبت و خوشایند ادراک می شود و در بعضی دیگر منفی و ناخوشایند؛ ولی تکرار تجربه موقعیت های ترس آور، منجر به پدیده خوگیری (habituation) می شود. در خوگیری، پاسخ های شیمیایی-زیستی و هیجانی به تدریج کاهش می یابد.

شاید به این علت باشد که آدرنالین دوستان به دنبال رشته های جدیدتر و مهیج تر رفته و در افرادی که از ترس گریزان هستند، به مرور اجتناب از عامل ترس کاهش می یابد.

برای پاسخ به این پرسش که آدمی چرا و چگونه می ترسد؟ هنوز پاسخ قطعی وجود ندارد. به شکل علمی در حوزه شناخت و آنالیز هیجان های مختلف و ازجمله ترس، نظریات مختلفی طرح شده اند که در مجموع می توان آن ها را در سه طبقه نظریات جسم محور، مغز محور و روان شناختی قرار داد.

نظریات جسم محور، واکنش های جسمانی را منشأ انواع هیجان می دانند، نظریات مغز محور فرض می نمایند فعالیت هایی که در مغز و دستگاه عصبی صورت می گیرد، مسئول هیجانات هستند و نظریات روان شناختی معتقدند افکار و دیگر اجزای روان شناختی نقش مهمی در شکل گیری هیجانات دارند. در ادامه به شش نظریه پرداخته می شود که کوشش نموده اند درک آدمی از هیجانات را عمق ببخشند.

اولین نظریه، نظریه تکاملی هیجان است که از سوی چارلز داروین مطرح شد. نزدیک به 200 سال پیش، او به تکاملی بودن هیجانات و ارزش سازگارانه آن ها پرداخت. به اعتقاد داروین، ترس در مدت مدیدی از تکامل به جایگاهی رسید که به انسان یاری کند با اقدامات به موقع، شانس بقای خود را افزایش دهد. برای اولین بار او بود که عنوان نمود حالات چهره ای هیجانات، جهان شمول هستند.

به عقیده داروین، حالات چهره ای به افراد اجازه می دهد که به سرعت خصومت یا رفتار محبت آمیز طرف مقابل را شناسایی نمایند. این موضوع به ما یاری می نماید که در ارتباطات خود با دیگران، متوجه قصد و نیت آنان شویم. نظریه پردازان تکاملی نقش افکار و یادگیری را در هیجان کم اهمیت می دانند.

دومین نظریه در دهه 1880 از سوی دو دانشمند به نام های ویلیام جیمز (روان شناس) و کارل لانگه (فیزیولوژیست) مطرح شد. نظریه جیمز- لانگه به عنوان یکی از نظریات جسم محور، بیان می نماید که افراد هیجان را تجربه می نمایند به این علت که پاسخ های جسمانی بدن خود به رخداد های بیرونی را مبنا قرار می دهند.

بر اساس این تئوری، افراد به علت اینکه ترسیده اند، دچار افزایش ضربان قلب و... نمی شوند، بلکه برعکس، به علت اینکه دچار افزایش ضربان قلب و... شده اند، احساس ترس می نمایند. سومین نظریه را والتر کنِن (فیزیولوژیست) و دانشجویش فیلیپ بارد در دهه 30 عنوان نمودند.

کنن که برای اولین بار در سال 1915 اصطلاح جنگ یا گریز را وارد تاریخ علم کرد، با ذکر سه دلیل به مخالفت با نظریه جیمز- لانگه پرداخت: 1. افراد می توانند بدون تجربه یک هیجان خاص، برانگیختگی فیزیولوژیکی را تجربه نمایند.

مثلا وقتی که فردی می دود، افزایش ضربان قلب ترس را در فرد به وجود نمی آورد. واکنش های جسمانی برای ایجاد تجربه هیجانی خاص، بسیار کند عمل می نمایند، حال آنکه افراد به سرعت هیجان خاصی را تجربه می نمایند. برای مثال وقتی که فردی در کوچه ای تاریک به سر می برد، یک صدای ناگهانی فورا هیجان ترس را در فرد به دنبال دارد، حال آنکه علائم جسمانی ترس عموما بعد از تجربه ترس در فرد ایجاد می شوند.

3. افراد با وجود علائم جسمانی یکسان، ممکن است هیجان های مختلفی را تجربه نمایند. مثلا کسی که به سختی نفس می کشد و در عین حال ضربان قلبش افزایش یافته است، ممکن است در حال تجربه کردن ترس باشد و فرد دیگری با همین علائم خشم را تجربه کند.

نظریه کنن-بارد به عنوان یکی از نظریات جسم محور و مغز محور، تأکید می نماید که تجربه جسمانی و روان شناختی هیجان، هم زمان صورت می گیرد و این گونه نیست که یکی از این دو دیگری را به وجود آورد. مغز پیغامی را دریافت می نماید که تجربه هیجان را به دنبال دارد و در همان زمان سیستم عصبی با دریافت آن پیغام، برانگیختگی جسمانی را راه اندازی می نماید.

چهارمین نظریه، نظریه دوعاملی شاختر و سینگراست که به عنوان یک نظریه روان شناختی، معتقد است که هیجانات از ترکیب دو عامل برانگیختگی جسمانی و شناخت (مجموعه افکار و باور های فرد) ایجاد می شوند.

بنا بر این نظریه وقتی هیجانی احساس شود، در ابتدا برانگیختگی جسمانی به وجود آمده و پس از آن فرد به دنبال یافتن دلایل ذهنی برای علائم جسمانی خود است تا بتواند نوع هیجان خود را برچسب گذاری کند. به این ترتیب، وقتی که فرد، افزایش ضربان قلب و تعریق کف دست ها را در جلسه امتحان تجربه کند، آن را اضطراب قلمداد نموده و اگر همین علائم را در جلسه خواستگاری تجربه کند، احساس خود را عشق یا دلبستگی برچسب گذاری می نماید.

پنجمین نظریه، نظریه ارزیابی شناختی هیجان نام دارد که معتقد است پیش از تجربه هیجان، افکار درگیر می شوند. ریچارد لازاروس به عنوان پایه گذار این نظریه، معتقد بود که مجموعه ای از رخداد ها منجر به تجربه یک هیجان می شوند. یک موقعیت هیجان برانگیز، افکار را به دنبال دارد و پس از افکار، پاسخ های هم زمان جسمانی ایجاد می شود و در نهایت، هیجان در فرد تجربه خواهد شد.

برای مثال، وقتی که در خیابان ماشینی را می بینید که به سرعت به سمت تان می آید، در ابتدا این فکر به ذهن شما خطور خواهد نمود که با خطر مهلکی روبرو هستید. این فکر، واکنش جنگ یا گریز را به دنبال خواهد داشت و در نهایت ترس را با همه ابعاد آن در خود احساس می کنید.

ششمین نظریه، نظریه بازخورد چهره ای است که پیشینه آن به جیمز و داروین برمی شود. این نظریه، معتقد است که حالت های چهره با تجربه کردن هیجانات مختلف ارتباط دارد. براساس این تئوری، هیجانات مستقیما به تغییرات عضلات صورت وابسته هستند.

به عنوان نمونه، وقتی که در یک جمع به سر می برید، اگر خود را مجبور به لبخند زدن کنید، احساس به مراتب بهتری خواهید داشت تا وقتی که ابروهای تان در هم تنیده باشد یا حتی چهره خنثایی داشته باشید. به همین ترتیب در موقعیت های ترسناک، تنیدگی به وجودآمده در عضلات صورت است که تجربه ترس را تشدید می نماید.

با درنظرگرفتن همه این نظریات، می توان نتیجه گیری کرد که آدمی با مدار های مغزی ترس به جهان می آید به این معنی که وقتی در موقعیت ترسناکی قرار می گیرد، مغز او که فرماندهی کل بدن را برعهده دارد، فعال شده و با دستور دادن به بخش های دیگر دستگاه عصبی نظیر غدد درون ریز که وظیفه فراوری و ترشح هورمون ها را برعهده دارند، بدن را آماده روبروه مؤثر با موقعیت خطرناک می نماید.

بخشی از تفاوت افراد در ترسیدن ناشی از همین بخش است. مثلا بعضی آنالیز های موردی نشان داده اند که آسیب به آمیگدال فقدان ترس را به دنبال دارد. گفتنی است که آمیگدال بخشی از مغز است که نقش مهمی در تجربه ترس در انسان برعهده دارد.

ورای تفاوت سخت افزاری دستگاه مغز و اعصاب در افراد مختلف، بخش دیگری از تفاوت های افراد در ترسیدن، ناشی از تجربیات اولیه در روبروه با موقعیت های ترسناک و سبک فرزندپروری والدین است که در مجموع به عنوان عوامل روان شناختی، بخشی دیگر از تفاوت های افراد را در موقعیت های تهدیدنماینده موجب می شوند. در بخش دوم یادداشت، به نکات دیگری در این باره خواهم پرداخت.